Toplumsal Tarih

Gosdantyan ve Demircibaşyan, metafiziğe karşı bilimsel düşünceyi savunup Batı kaynaklı pozitivist, seküler fikirlerin yayılmasında etkili rol oynamış; Osmanlı vatandaşları olarak batı felsefesinin yaşadıkları coğrafyada tanınmasına katkıda bulunmuşlardır.

Osmanlı'da İki Pozitivist Ermeni Filozof: Kalusd Gosdantyan ve Yeğya Demircibaşyan

Yazı: Ömer Faik AnlıAuguste Comte’un orijinal Pozitivist teorisi aynı zamanda bir araştırma programı olarak Bilim Tarihinin başlangıcı olarak görülebilir. Kaldı ki Bilim Tarihi disiplininin akademik kurucusu olan George Sarton’a göre de Comte bilim tarihinin kurucusu sayılmalıdır. Bu da Pozitivist bilim felsefesi ile Sarton’un akademik bilim tarihini, disiplinin epistemolojik çerçevesi üzerinden birbirine entegre etmektedir.Bu entegrasyonun merkezinde, tarih disiplininin bilimselliğine ilişkin sağlam inanç bulunuyordu: Akademideki tarihçiler, diğer profesyonelleşmiş bilimlerde olduğu gibi, metodolojik olarak denetlenebilen bir araştırmanın nesnel ve doğru bilgiyi mümkün kıldığını kabul ediyorlardı. Tarih ve ilişkili disiplinler, ampirik gerçekliğin tespiti ve betimlenmesiyle başlayan ve tam da başladığı yerde, yani olguda duran, herhangi bir şekilde betimlemenin ötesine geçme ihtimalini az ya da çok şiddetle yadsıyan bir epistemolojik temeli benimsediler. Bu temel, spekülasyonla özdeşleştirdiği betimleme-ötesinden, yani açıklama ve teoriden uzak durduğu ölçüde yarı-pozitivist idiografik bir epistemolojik konumlanış açığa çıkarmaktadır.Bu konum için “metin” alfa ve omegadır; diğer bir deyişle başlangıç ve sondur ve metin objektifliğin kaynağı ve garantörüdür. Ancak yarı-pozitivist metin/belge sınırını aşmama şiarı bir yandan da bir tür metin fetişizmine de neden olabilmektedir. Bilim tarihi böyle yapılandırıldığında da bilimin bir tarihe değil, uzun bir kronolojiye sahip olması sonucu açığa çıkmaktadır. Bu durumda da böylesi bir kronolojinin mevcut problem durumları için nasıl bir işlev yükleneceği sorusu kendisini göstermektedir.Ancak yarı-pozitivist yaklaşım, metin tesisi odağı, sınırı ve ısrarıyla ki bu metodolojik bir ısrardır, objektiflik idealini korumaktadır. Bu bağlamda objektiflik, bilim tarihi disiplini için akademik kuruluşunda bir ideal-koşul ve bir kriterdi. Sarton için, bilimsel metinler, yani bilim metinleri, genel tarih araştırmasında olanaklı olmadığı denli, yorumdan, teorik bakıştan, teori-yüklülükten azade objektif bir tespit ve araştırma ortamını tesis ediyordu. Bu nesnellik için dil-bilimsel yöntemleri kullanmak (çeviri, transliterasyon vb. içeren metodoloji) ve ilerleme merkezli karşılaştırmalı bir kritik yapmak yeterliydi. Özetle, dilbilimsel metodoloji ve bugünü baz alan bir çizgisel, birikimsel ilerleme varsayımını ısrarla koruyan kritik etme bileşkesi bilim tarihi araştırmasının kısa formülasyonuydu. İşte tam da bu formülasyon “İlk keşfeden kimdi?” sorusuna gereğinden fazla önem verilmesine neden olmaktadır.Oysa, metinler tarihi olarak değil, “fikirler tarihi olarak Bilim Tarihi” yaklaşımını geliştiren Alexandre Koyre’yi hatırlamak kaydıyla, Bilim Tarihi disiplinindeki dönüşümün sembolü olabilecek, en etkili ve bilinen isim Thomas Kuhn’dur. Kostas Gavroğlu’nun bir meta-bilim tarihi çalışması olarak “Bilimlerin Geçmişinden Tarih Üretmek” adlı kitabı da bu yoldan gider. Söz konusu olan bir geçiştir; bu“text”ten “context”e geçiş, araştırma odağının metinden bağlama kaydırılmasıdır. Bu yaklaşımda metinler, bir araştırma nesnesi olarak monadlar veya bağımsız kendilikler olarak değil de içerisinde ilişkisel olarak konumlandıkları tarihsel, sosyal ve maddi art alan ile ele alınan ve o bağlama bugünden ulaşabilmemizi sağlayan göstergeler olarak görülür.Bu geçiş için öncelikle, “geçmiş”, “tarih” ayrımı ve buna bağlı olarak “bilimin geçmişi”, “bilimin tarihi” ve “bilim tarihi araştırması” ayrımı yapılır. Bilimin geçmişi, “bilim” adını verdiğimiz bilme biçimini ve kurumlarını oluşturan, zamansal olarak şu andan önce gerçekleşmiş/ gerçekleştirilmiş tekniklerin, pratiklerin, keşfedilmiş olguların, yasaların, ilkelerin, teorilerin, kurumların ve tüm bunların dönüşümlerinin, terk edilişlerinin süreçsel bütünüdür. Kısacası, bilimin geçmişi, bir süreç olarak bilimde şu andan önce olup bitmiş veya başlangıcı geçmişte olup etkileri bugün süren her şeyi içerir. Bilim Tarihi disiplini bu geçmişten, anlamlı, tutarlı, bütünlüklü ve tabii ki “doğru” olma iddiasında bir anlatı, bilgi üretme girişimidir ve her şeyi içer(e)mez. Dolayısıyla, Tarih ve Bilim Tarihi geçmişe ilişkin bugün üretilen bir şeydir. Bu nedenle de Tarih ve özelde Bilim Tarihi daima teori-yüklüdür; geçmişin epistemolojik anlamda çerçevelenmiş bir anlatısıdır. Diğer bir deyişle, Bilim Tarihi araştırmasının ve yazımının kendisi paradigmatiktir. Pozitivist veya yarı-pozitivist Bilim Tarihi araştırması, sürekli olarak “olağan bilim dönemi” içerisinde olduğu için paradigmatik olduğunun farkında olmayan ve bu nedenle kendi “nesnellik” ideal ve ölçütünü evrensel kabul eden bir konumdadır.Daha derin bir değerlendirme için, bir meta bilim tarihi çalışması olarak Kostas Gavroğlu’nun “Bilimlerin Geçmişinden Tarih Üretmek” adlı kitabını herkese öneriyorum.Ömer Faik Anlı - Ankara Üniversitesi

Auguste Comte’un orijinal Pozitivist teorisi aynı zamanda bir araştırma programı olarak Bilim Tarihinin başlangıcı olarak görülebilir.

Pozitivist Yaklaşımlar ve Objektiflik

Seri editörü: Derya Gürses TarbuckYazı: Yavuz UnatTürk bilim tarihi yazıcılığı Salih Zeki Bey (1864-1921) ile başladığını söylemek yanlış olmaz. Âsâr-ı Bâkiye(1) bu alanda en önemli eseridir. Salih Zeki Bey, bu eserini matematiğin her dalına dair muhtelif zamanlarda yazılmış olan temel yapıtları esas kabul ederek, Doğulu bilginlerin Eski Yunan matematiği üzerine neler ilave ettiklerini ve bunları, Batılılara ne düzeyde teslim ettiklerini bildirmek amacıyla kaleme almıştır.Türkiye’de bilim tarihi araştırmalarının tanınması ve sevilmesinde öncü olan bir diğer isim Adnan Adıvar’dır (1882-1955). Paris’te iken La Science chez les Turcs Ottomans(2) adlı eserini kaleme almıştır. 1940 yılında bu eseri geliştirerek İstanbul’da Osmanlı Türklerinde İlim adıyla yeniden basmıştır.Türk bilim tarihçiliği Sayılı’nın (1913-1993) Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nde açtığı kürsüyle kurumsallaşmış ve akademik olarak faaliyetlerini sürdürmeye başlamıştır. Günümüzde Türkiye’de bilim tarihi araştırmaları birçok üniversitede bölüm ve anabilim dalı bazında sürdürülmektedir. Sayılı’nın Türk bilim tarihçiliğine yaptığı en önemli katkı Ortaçağ İslam Dünyası’nda Müslümanlar ve özellikle Türkler tarafından kaleme alınan bilimsel yapıtlara yönelik araştırmaları sistematik bir biçimde başlatmış olmasıdır. Sayılı, Harvard’da bu alanın akademik anlamda kurucusu kabul edilen George Sarton’un yanında doktorasını tamamladı ve bu alanda ilk doktora yapma imkânına erişti (1942). Sayılı’nın doktora tezi İslam Dünyasında Bilim ve Eğitim Kurumları adını taşımaktadır. Türkiye’ye döndükten sonra ise Amerika’da çalıştığı İslam Dönemi gözlemevleri konusuna ilişkin olarak İslam Dünyası’nda Gözlemevleri(3) adlı eserini yayımladı. Burada temel tezi gözlemev lerinin bir kurum olarak ilk defa İslam Dünyası’nda kurulduğudur. Sayılı birçok öğrenci yetiştirdi ve bilim tarihinin gelişimine katkıda bulundu. İlk bilim tarihi çalışmaları daha çok astronomi, fizik ve matematik ağırlıklı olmasına karşın, günümüzde bilimin birçok dalında bilim tarihi araştırmaları yapılmaktadır.Bilim tarihi akademik bir disiplin hüviyetini; Auguste Comte (1798-1857), Paul Tannery (1843-1904), Henri Poincaré (1854-1912) ve Pierre Duhem (1861-1916) gibi bilim tarihçilerinin ve bilim felsefecilerinin etkisi ile bilim tarihi araştırmalarına yönelmiş olan George Sarton’ın (1884-1956) 1936 yılında Harvard Üniversitesi’nde bilim tarihi doktora programını kurmasıyla kazanmıştır. Sarton’a göre bilim tarihi bir keşifler hikâyesi değildir; keşifler geçicidir; bir süre sonra eski keşiflerin yerini yenileri alır. Bir bilim tarihçisinin asıl görevi keşifleri kaydetmek değil, bilimsel düşüncenin gelişimini, yani insan bilincinin gelişimini açıklamaktır. Pozitivist bir bakış açısını sergileyen bu görüş, bilim tarihi tezinin ve disiplininin kurulmasında etkili oldu ve Sarton’dan sonra bilim tarihi, insanı ve insan aklının gelişimini anlamanın en önemli araçlarından biri olarak görüldü.Sarton, bu alanda yetişmek için üçlü bir eğitimden geçmek gerektiğini söyler ve yöntemi bu üçlü eğitim üzerine kurar. Bilim tarihçisi;<ol fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; list-style-position: inside; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">diğer kültür tarihçileri gibi, metinleri okuyup doğru anlayacak kadar klasik dillerden birini (Arapça, Farsça, Latince, Yunanca, vs.) öğrenmelidir.</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Diğer kültür tarihçileri gibi, tarih bilimini öğrenmeden işe girişmemelidir.</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Hem içinde bulunduğu hem de çalıştığı dönemin bilimsel bilgisini öğrenmelidir.</li></ol>Günümüzde bilim tarihi en önemli araştırma alanlarından birisidir. Ancak Sarton’un tanımladığı bu alana ilişkin pozitivist yöntem dışında başka yöntem arayışları da devam ederek bu disiplini ve disiplindeki araştırmaları yönlendiren değişik yöntemler ve bakış açıları ortaya atılmıştır. Günümüzde Sarton ekolüne en ciddi eleştiri Thomas Kuhn tarafından yapılmıştır. Ona göre Sarton ve pozitivistler bilimin içsel dinamiklerini ele alıyorlar ancak bilimin gelişiminden sorumlu olan dışsal etkileri yok sayıyorlardı. Bilimin gelişimi, ekonomik, kültürel, sosyal gelişime bağlı olarak yeniden yorumlanmalıydı. Kuhn’un ileri sürdüğü bilimin sosyal tarihi anlayışı ile yeni nesil araştırmacılar, bilimin sosyal tarihine yönelmeye başladılar.George Sarton’un bilim tarihindeki kurucu rolü konusunda Türkçe literatürde fikir verebilecek bir kitap kendisinin toplu makalelerinin bulunduğu bir derlemedir.(4)<img src="https://images.aposto.com/2022/6/4/1658400311239.jpeg" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="1.74" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Yazının dipnotlarına&nbsp;<a fr-original-style="" href="https://www.notion.so/apostonews/Bilim-Tarihi-G-ncesi-T-rkiye-de-Bilim-Tarihi-al-malar-n-n-Ba-lang-c-Bilim-Tarihinde-Anglo-Ameri-1d5e81e09cc64aa3aefb67d61561fa7c" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">buradan&nbsp;</a>ulaşabilirsiniz.

Auguste Comte ile ilgili hikayeler